"ขุนช้าง"  "พลายแก้ว" และ "นางพิมพิลาไลย" เป็นชาวสุพรรณบุรีอยู่ในระแวกบ้านเดียวกัน เป็นเพื่อนเล่นกันมาตั้งแต่ยังเล็ก ครั้นเมื่อโตเป็นผู้ใหญ่ นางพิมพิลาไลยก็ได้แต่งงานกับพลายแก้ว ส่วนขุุนช้างที่หลงรักนางพิมพิลาไลยก็คอยหาโอกาสแย่งชิงนางพิมพิลาไลยมาเป็นของตน ครั้งหนึ่งเกิดศึกเมืองเชียงใหม่เจ้าเมืองเชียงใหม่ยกทัพมาตีเมืองเชียงของ ซึ่งเจ้าเมืองเชียงของมาขอขึ้นต่อ "พระพันวษา" พระพันวษาให้พลายแก้วไปเป็นแม่ทัพไปรบกับเมืองเชียงใหม่ ระหว่างที่พลายแก้วไปทำสงคราม นางพิมพิลาไลยก็เกิดป่วยหนัก ครั้นหายป่วยขรัวตาจูก็ให้เปลี่ยนชื่อเป็น "นางวันทอง" ส่วนขุนช้างได้ออกอุบายหลอก "นางศรีประจัน" ซึ่งเป็นแม่ของนางวันทองว่า.. พลายแก้วไปราชการสงครามเสียชีวิต และได้สู่ขอนางวันทองโดยอ้างว่าทางการจะริบสมบัติของลูกเมียไปเป็นของหลวง นางศรีประจันจึงยกนางวันทองให้แก่ขุนช้าง

    ส่วน "พลายแก้ว" ได้ชัยชนะ และได้ "นางลาวทอง" ลูกสาวบ้านจอมทองเป็นภรรยา สมเด็จพระพันวษาได้แต่งตั้งพลายแก้วเป็น "ขุนแผน" จึงพานางลาวทองกลับบ้าน นางลาวทองทะเลาะกับนางวันทอง ขุนแผนโกรธที่นางศรีประจันยกนางวันทองให้ขุนช้าง ขุนแผนจึงพานางลาวทองกลับไปกาญจนบุรี ต่อมาขุนแผนกับขุนช้างได้เป็นมหาดเล็กในวัง นางลาวทองที่อยู่กาญจนบุรีเกิดล้มป่วยขุนแผนจึงฝากเวรไว้กับขุนช้างเพื่อจะไปเยี่ยมนางลาวทอง ขุนช้างจึงเข้าเฝ้าพระพันวษากราบทูลว่าขุนแผนหนีเวร พระพันวษาโกรธจึงนำนางลาวทองมาไว้ในวัง แล้วให้ขุนแผนไปตะเวนด่าน ขุนแผนจึงได้ของดีมา 3 อย่างคือ "กุมารทอง"  "ม้าสีหมอก"  "ดาบฟ้าฟื้น" 

    ด้วยความแค้นขุนช้าง ขุนแผนจึงแอบขึ้นเรือนลักพานางวันทองไปอยู่ด้วยกันจนท้อง แล้วพาเข้าเฝ้าสมเด็จพระพันวษาเพื่อแก้คดี ขุนแผนชนะความขุนช้าง ต่อมาขุนแผนได้ขอนางลาวทองจากพระพันวษา เป็นเหตุให้พระพันวษากริ้วจึงนำขุนแผนไปจำคุก ขุนช้างได้โอกาสจึงพานางวันทองไปอยู่กับตน นางวันทองไปอยู่กับขุนช้างจนคลอดบุตร ชื่อ "พลายงาม" ขุนช้างลวงพลายงามซึ่งเป็นลูกของขุนแผนไปฆ่า แต่ผีพรายบ่าวของขุนแผนมาช่วยไว้ทัน นางวันทองจึงให้พลายงามไปอยู่กับนางศรีประจันที่กาญจนบุรี เมื่อพลายงามโตขึ้นก็ได้เรียนวิชาของขุนแผนจนแกล่งกล้าจึงได้ถวายตัวเป็นมหาดเล็ก ต่อมา "พระเจ้าล้านช้าง" ได้ถวาย "นางสร้อยทอง" พระธิดาให้แด่พระพันวษา แต่พระเจ้าเมืองเชียงใหม่มาชิงตัวไปแล้วมีหนังสือท้าพระพันวษาให้ไปแย่งชิงนางสร้อยทองคืน พลายงามอาสาไปทำศึกและขอตัวขุนแผนออกจากคุก เพื่อไปทำศึกเมืองเชียงใหม่ จนทั่งสองได้ชัยชนะกลับมา!

"ขุนช้างขุนแผน" เป็นวรรณคดีกลอนเสภามุขปาฐะที่มีตัวละคร ฉากและบรรยากาศตรงกับในสมัยกรุงศรีอยุธยา และเชื่อกันว่าเป็นเรื่องจริงในครั้งกรุงเก่า ซึ่งมีเหตุการณ์บางช่วงตอนเหมือนในพระราชพงศาวดาร คำให้การชาวกรุงเก่า ตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ ซึ่งเหตุการณ์ทั้งหมดได้เกิดขึ้นในช่วงระหว่าง พ.ศ. ๒๐๓๔-๒๐๗๒ และนักวิชาการวรรณคดีบางท่านกล่าวว่าได้แต่งกลอนเสภาเรื่องนี้ขึ้นในช่วงแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทว่า ต้นฉบับได้สูญหายไปหมดสิ้น

จนกระทั่งถึงแผ่นดินต้นรัตนโกสินทร์จึงมีการแต่งเติมขึ้นใหม่และเลียนแบบแต่งกลอนเสภาให้เหมือนครั้งกรุงเก่า ซึ่งมีผู้แต่งอยู่หลายพระองค์และหลายคนที่ต่างรับผิดชอบแต่งกลอนเสภากันคนละตอน และได้มีการจัดพิมพ์เป็นเล่มสมุดฝรั่งขึ้นครั้งแรกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยโรงพิมพ์หมอสมิท หรือแซมมวล จอห์น สมิท (Samuel John Smith) ต่อมาได้มีการรวบรวมชำาระขึ้นใหม่ เรียกว่า ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ ป.อินทรปาลิต มีความคิดที่จะให้กลอนเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน แพร่หลายในหมู่นักอ่านมากยิ่งขึ้น จึงได้นำามาเรียบเรียงเขียนขึ้นใหม่ในรูปแบบนวนิยายที่มีทั้ง โครงเรื่อง ตัวละคร การดำเนินเรื่อง และบรรยากาศเหมือนกลอนเสภาขุนช้างขุนแผนทุกประการ เพียงแต่ไม่ลงรายละเอียดในเรื่องความเชื่อ เครื่องรางของขลัง ภูตผี ปีศาจ ไสยศาสตร์ต่างๆ ความฝันและลางร้าย ฯลฯ แต่ได้มุ่งเน้นในเรื่องของสารัตถะชีวิตและเหตุการณ์ที่ส่งผลกระทบกับความเป็นไปของตัวละครเป็นหลักใหญ่