หนังสือชุด "ปัญญาวิวัฒน์" ได้แสดงภาพวิวัฒนาการของมนุษย์ นับจากอดีตจนถึงยุคหลังสงครามโลกครั้งที่สอง คือ ราวคริสต์ทศวรรษ 1960 เริ่มต้นตั้งแต่ยุคที่กำเนิดปฐมมนุษย์ในแอฟริกา และชวาไปจนถึงสมัยปรมาณู ซึ่งระบบทุนนิยมกับระบบสังคมนิยม กำลังขับเคี่ยวกันอย่างรุนแรงทุกด้าน "สมัคร บุราวาศ" เป็นผู้มีความเห็นว่า พัฒนาการของปัญญา เป็นผลิตผลของมนุษยชาติทั้งมวล มิใช่เกิดมาจากจอมปราชญ์ เขาต้องการจะอธิบายว่า วิวัฒนาการแห่งปัญญาของมนุษย์
ในความหมายของเขา เกิดจากน้ำมือของมนุษย์เอง สมัคร บุราวาศ ศึกษา และอธิบายสังคมของคนป่า ของพวกอารยชนในสังคมบุพกาลของมนุษย์ ในสมัยที่อารยธรรมโบราณตามลุ่มน้ำสำคัญ ได้ลงรากฐานชัดเจน จากนี้เจาะลึกลงไปวิเคราะห์สังคม สมัยอารยธรรมใหม่ ของกรีซ-โรมัน อินเดีย จีน เขาวกกลับมาวิเคราะห์ สังคมสมัยมืดมนทางปัญญา-ระบบศักดินา สมัยเรอเนสซองส์ จากนั้นก็เคลื่อนเข้าสู่ยุคสะสมทุนยุคปฏิวัติอุตสาหกรรม แล้วเจาะลึกศึกษาวิวัฒนาการของความรู้ ในศตวรรษที่ 19 และ 20 ตามลำดับ เมื่ออ่าน ปัญญาวิวัฒน์ จบลง ก็รู้สึกต่อไปอีกว่า สมัคร บุราวาศ ไม่เพียงแต่เป็นนักคิด นักเขียน นักวิชาการ ที่ให้ความสำคัญกับความรู้แบบวิทยาศาสตร์เท่านั้น เขายังเข้าถึง องค์ความรู้ หรือจิตวิญญาณของโลกตะวันออก อย่างลึกซึ้งด้วย การวิเคราะห์ของเขาในแต่ละตอน แสดงให้เห็นว่าเขาศึกษาความรู้ตะวันออกไม่น้อย